Rozpoznawanie zaburzeń ze spektrum autyzmu to złożony proces, w którym specjalistyczne metody diagnostyczne odgrywają ogromne znaczenie. Jednym z najczęściej stosowanych narzędzi pozostaje badanie ADOS (Autism Diagnostic Observation Schedule). W ostatnich latach zyskało ono duże uznanie wśród psychologów i psychiatrów, ponieważ pozwala na wszechstronną ocenę zachowań komunikacyjnych, społecznych i poznawczych osób z podejrzeniem autyzmu. W publikacjach naukowych – m.in. w Journal of Autism and Developmental Disorders – wielokrotnie podkreślano jego przydatność w trafnym rozpoznawaniu ASD (Autism Spectrum Disorder). Szacuje się, że zaburzenia ze spektrum autyzmu dotyczą nawet 1–2% społeczeństwa (dane CDC), co dodatkowo uwidacznia, jak istotne jest wykorzystywanie sprawdzonych metod diagnostycznych.
Poniżej przyjrzymy się, co kryje się za terminem „badanie ADOS”, jak wygląda przebieg sesji oraz dlaczego stanowi ono ważny element w procesie postawienia diagnozy. Wskażemy też, w jaki sposób wyniki ADOS łączy się z innymi metodami oceny, aby uzyskać możliwie pełny obraz rozwoju i potrzeb pacjenta.
Definicja i cel badania ADOS
Spis treści
ADOS to standaryzowany protokół obserwacyjny opracowany, by umożliwić ocenę zachowań mogących wskazywać na autyzm. Twórcy narzędzia, w tym prof. Catherine Lord, podkreślali w swoich publikacjach (m.in. w Journal of Autism and Developmental Disorders) znaczenie obserwacji w naturalnie wywołanych sytuacjach. Osoba diagnozowana bierze udział w szeregu aktywności i prostych interakcji z prowadzącym, co pozwala ocenić m.in. zdolność do inicjowania kontaktu, podtrzymywania rozmowy czy rozumienia kontekstu społecznego.
Dzięki różnym modułom (dostosowanym do wieku i poziomu komunikacji pacjenta) ADOS jest elastyczny: może być stosowany zarówno u małych dzieci, jak i nastolatków czy dorosłych. Ta uniwersalność sprawia, że w wielu krajach uznaje się go za jedno z najbardziej wartościowych narzędzi w ocenie osób z podejrzeniem ASD.
Kto przeprowadza badanie ADOS?
Aby wynik badania ADOS mógł odzwierciedlać rzeczywisty obraz funkcjonowania danej osoby, test powinien przeprowadzać specjalista przeszkolony w używaniu tego konkretnego narzędzia. Najczęściej jest to psycholog lub psychiatra, który ukończył certyfikowane szkolenie z zakresu stosowania ADOS oraz ma doświadczenie w pracy diagnostycznej z osobami podejrzewanymi o zaburzenia ze spektrum autyzmu. Kompetencje diagnosty są niezwykle istotne – to on odpowiada za odpowiedni dobór zadań w zależności od wieku i zdolności komunikacyjnych osoby badanej, a także za rzetelną interpretację zachowań. Dzięki takiemu profesjonalnemu podejściu możliwe jest uzyskanie wyników będących wiarygodnym wskaźnikiem, czy w danym przypadku mamy do czynienia ze spektrum autyzmu, czy należy poszukiwać innego wyjaśnienia trudności.
Przebieg i struktura sesji
W praktyce klinicznej sesja ADOS przebiega zazwyczaj w gabinecie psychologicznym lub psychiatrycznym. Specjalista przeprowadza wybrane zadania – przykładowo prosi o interakcję z zabawkami, proponuje wspólną zabawę, obserwuje reakcje na bodźce i pyta o różne kwestie związane z codziennym życiem.
Zgodnie z publikacjami Lord i współpracowników, kluczowy jest tutaj aspekt wywołania naturalnego zachowania. Zadania nie polegają wyłącznie na testach papier–ołówek czy ankietach; pacjent ma okazję zareagować na rozmaite sytuacje społeczne w czasie rzeczywistym. Diagnozujący ocenia m.in. zdolność do spontanicznej komunikacji, interpretowania gestów, rozumienia kontekstu i intencji rozmówcy. Po zakończeniu sesji, specjalista dokonuje punktacji w oparciu o szczegółowe kryteria.
Ważne jest, że ADOS nie stanowi samodzielnej diagnozy. Zwykle łączy się je z innymi metodami, np. wywiadem z rodzicami (ADI-R – Autism Diagnostic Interview-Revised) lub obserwacjami w środowisku przedszkolnym czy szkolnym. Dzięki temu można uzyskać bardziej wielowymiarowy obraz rozwoju pacjenta.
Dla kogo przeznaczone jest badanie ADOS?
W literaturze fachowej podkreśla się, że ADOS okazuje się pomocny w diagnozowaniu całego spektrum autyzmu, w tym m.in.:
- Małych dzieci, u których niepokoją objawy takie jak brak reakcji na imię, trudności w zabawie symbolicznej czy opóźniony rozwój mowy.
- diagnoza autyzmu u dzieci w wieku szkolnym przejawiających trudności w relacjach z rówieśnikami, ograniczone zainteresowania lub specyficzne wzorce zachowań.
- Nastolatków oraz dorosłych, u których nie postawiono wcześniej rozpoznania, a którzy podejrzewają u siebie autyzm (np. ze względu na problemy społeczne i komunikacyjne).
Narzędzie to uwzględnia różnice rozwojowe: poszczególne moduły zostały zaprojektowane tak, by dopasować zadania do umiejętności językowych i poznawczych danej osoby. W praktyce klinicznej pozwala to uniknąć sytuacji, w której pacjent z dobrze rozwiniętą mową jest oceniany w sposób niewłaściwy dla jego poziomu komunikacji.
Diagnoza osób dorosłych z wykorzystaniem badania ADOS
Powszechnie uważa się, że zaburzenia ze spektrum autyzmu diagnozuje się głównie u dzieci, jednak coraz częściej zgłaszają się na badania także osoby dorosłe. W ich przypadku badanie ADOS może okazać się równie przydatne i bywa istotną częścią procesu diagnostycznego. Dorosłym najczęściej proponuje się inny moduł (na przykład Moduł 4), dostosowany do ich poziomu rozwoju językowego i społecznego.
W trakcie sesji ekspert ocenia interakcje, takie jak nawiązywanie kontaktu wzrokowego, odczytywanie intencji rozmówcy czy reagowanie na zmiany w tematach rozmowy. Niekiedy u dorosłych nasilenie objawów bywa mniej oczywiste niż u dzieci – maskowane latami praktyki społecznej lub wyuczonego sposobu zachowania się. ADOS pomaga w wychwyceniu subtelnych różnic, szczególnie w sferze komunikacji niewerbalnej, poruszanej tematyki czy radzenia sobie z pytaniami otwartymi.
Badanie ułatwia również rozróżnienie między autyzmem a innymi zaburzeniami, takimi jak lęki społeczne czy zaburzenia osobowości. Stając się częścią szeroko zakrojonej oceny (obejmującej m.in. wywiad z pacjentem oraz obserwacje z życia zawodowego i prywatnego), ADOS dostarcza cenne informacje o tym, w jakim stopniu określone trudności mają charakter typowy dla spektrum autyzmu, a nie wynikają z innych uwarunkowań. Dla wielu dorosłych otrzymanie diagnozy stanowi ważny krok, który wyjaśnia dotychczasowe problemy i pozwala dobrać metody wsparcia lub terapii najlepiej odpowiadające ich potrzebom.
Co mówią badania naukowe o wiarygodności ADOS?
W badaniach opisanych w Journal of Child Psychology and Psychiatry (m.in. Gotham, Risi, Pickles, & Lord, 2007) wskazuje się na wysoką czułość i specyficzność ADOS w identyfikowaniu zachowań charakterystycznych dla autyzmu. Oznacza to, że narzędzie dobrze wychwytuje istotne różnice w interakcjach społecznych, a jednocześnie rzadko błędnie klasyfikuje osoby neurotypowe jako autystyczne.
W Polsce i na świecie ADOS jest uznawany za jedno z wiodących narzędzi diagnostycznych, między innymi dlatego, że standaryzacja umożliwia porównywanie wyników między różnymi placówkami. To z kolei ułatwia zachowanie spójności w diagnozowaniu ASD, co ma duże znaczenie zwłaszcza wtedy, gdy pacjent lub jego rodzina chcą skonsultować się z kilkoma specjalistami.
Jak się przygotować do badania?
W większości przypadków nie ma konieczności wykonywania specjalnych przygotowań. Najważniejsze, by pacjent (zarówno dziecko, jak i osoba dorosła) pojawił się w gabinecie wypoczęty, w możliwie stabilnym nastroju. Przydatne może być również przyniesienie dokumentacji z poprzednich konsultacji psychologicznych bądź pedagogicznych, a w przypadku dzieci – opinii lub obserwacji od wychowawcy.
Warto też pamiętać, że podczas sesji dziecko może poczuć się oceniane, dlatego dobrze jest wytłumaczyć mu zawczasu, że będzie to po prostu „spotkanie z panią lub panem psychologiem”, podczas którego pobawi się, porozmawia lub wykona proste zadania.
Znaczenie badania ADOS w procesie diagnostycznym
Specjaliści zgodnie podkreślają, że właściwe rozpoznanie autyzmu wymaga spojrzenia na dziecko czy osobę dorosłą z kilku perspektyw. Jedną z najważniejszych (według The National Institute for Health and Care Excellence – NICE) pozostaje obserwacja interakcji społecznych i reakcji komunikacyjnych w kontrolowanych warunkach.
Badanie ADOS zapewnia taką obserwację w standaryzowanym formacie. Dzięki temu, nawet jeśli pacjent ma trudność w wyrażaniu uczuć czy intencji, psycholog lub psychiatra może wychwycić pewne charakterystyczne wzorce i jednocześnie zweryfikować je względem norm rozwojowych. Diagnoza autyzmu stanowi dopiero początek dalszej pracy – wczesne wykrycie ewentualnych zaburzeń pozwala zaplanować terapię, rehabilitację społeczną, a także wsparcie w środowisku szkolnym czy zawodowym.
Wsparcie po diagnozie i dalsze kroki
Jeżeli wyniki badania ADOS wskazują na spektrum autyzmu, kolejnym etapem staje się opracowanie indywidualnego planu pomocy uwzględniającego kompetencje językowe, poznawcze i społeczne pacjenta. Plan może obejmować:
- Terapię w zakresie komunikacji i radzenia sobie w interakcjach społecznych.
- Zajęcia z logopedą, psychologiem lub terapeutą integracji sensorycznej.
- Dostosowanie metod nauczania w szkole, a w przypadku osób dorosłych – wsparcie w miejscu pracy.
- Terapie behawioralne i poznawcze.
Z drugiej strony, jeśli diagnoza nie potwierdza autyzmu, badanie ADOS i tak stanowi cenne źródło informacji o mocnych i słabszych stronach pacjenta. Niekiedy okazuje się, że trudności mają inne podłoże (np. zaburzenia językowe czy problemy lękowe), co z kolei wymaga innego rodzaju interwencji.
Podsumowanie
Badanie ADOS stanowi istotną pomoc w diagnozowaniu zaburzeń ze spektrum autyzmu. Rygorystyczna standaryzacja i liczne publikacje naukowe (Lord et al., 2000; Gotham et al., 2007) potwierdzają trafność tej metody w wykrywaniu charakterystycznych wzorców zachowań społecznych i komunikacyjnych. Dzięki obserwacji w ustrukturyzowanych zadaniach diagnostycznych, a zarazem w stosunkowo naturalnych interakcjach, specjalista może zebrać informacje, które trudno uzyskać wyłącznie z wywiadu czy ankiet.
Wczesne postawienie diagnozy – lub jej wykluczenie – przekłada się natomiast na świadome podejmowanie kolejnych kroków: wdrożenie terapii, wsparcie rozwojowe czy też skierowanie uwagi na inne możliwe przyczyny problemów dziecka lub osoby dorosłej. Z tego powodu badanie ADOS bywa uznawane za fundamentalny element procesu diagnostycznego w kierunku zaburzeń ze spektrum autyzmu.
Diagnoza autyzmu
Badanie ADOS najczęściej zadawane pytania:
Nie, to obserwacja w formie zabawy lub rozmowy. Nie wymaga ingerencji medycznej, a jej celem jest wywołanie naturalnych zachowań.
Zwykle od 30 do 60 minut. Czas może się wydłużyć zależnie od wybranego modułu i poziomu rozwoju danej osoby.
Zazwyczaj tak. Specjalista decyduje, czy obecność opiekuna nie zaburzy obserwacji i wyników.
Nie. To istotny element diagnostyki, lecz konieczne są też wywiad, obserwacje w codziennych sytuacjach oraz inne testy.
Ważne jest, by osoba ta miała stosowne przeszkolenie i doświadczenie w pracy z osobami z podejrzeniem spektrum autyzmu.
Tak. Bywa to wskazane przy istotnych zmianach w zachowaniu lub w trakcie dalszej obserwacji rozwoju dziecka bądź dorosłego
Istnieją moduły dla bardzo małych dzieci, a także dla młodzieży i dorosłych. Zakres zadań dopasowuje się do możliwości pacjenta.
Wówczas specjalista rozważa inne wyjaśnienia trudności (np. problemy językowe czy lękowe) i może zaproponować dalszą diagnostykę.
Wykonuje się inny moduł, uwzględniający rozwiniętą mowę. Zadania skupiają się na obserwacji interakcji i reagowaniu na pytania otwarte.
W większości przypadków nie. Wystarczy, by osoba była wypoczęta, a rodzic mógł zabrać wcześniejsze opinie z przedszkola lub szkoły.